H πτώση και η άνοδος μιας πόλης. Της πόλης μας.
Μοιάζει με μπαράζ θετικών αλλαγών στην εικόνα της Αθήνας. Λες και κάτοικοι, ομάδες, ιδιώτες και καλλιτεχνικοί φορείς βάλθηκαν να δώσουν στο κέντρο το φιλί της ζωής μετά από δύο εφιαλτικούς χειμώνες. Πώς φτάσαμε όμως στο τέλμα και ποια είναι τα εγχειρήματα που ξαναδίνουν ζωή στην Αθήνα τον τελευταίο καιρό;
της Δήμητρας Τριανταφύλλου
Μια φορά κι έναν καιρό
Αθήνα, τέλη 19ου αιώνα: ένα νέο θεατρικό είδος κάνει την εμφάνιση του στην πρωτεύουσα: το Αθηναϊκό Καμπαρέ – Επιθεώρηση, εμπνευσμένο από τα καμπαρέ του Παρισιού. Στο σκληρό μεσόπολεμο τα γαλλικά έργα κατακτούν πανηγυρικά τις αθηναϊκές σκηνές επηρεάζοντας βαθιά την εγχώρια αστική τάξη στις ιδεολογίες, στις συνήθειες ακόμα και στη γλώσσα. Οι βάσεις έχουν μπει: Η Αθήνα αποκτά και το Παρισάκι της. Η περιοχή εκτείνεται κάτω από την πλατεία Ομονοίας ως την πλατεία Καραϊσκάκη και πέρα από την πλατεία Βάθη. Οι δρόμοι που περιλαμβάνει είναι: οδός Μάρνη (Marne εκ του παραποτάμου Σηκουάνα στο Παρίσι), Σατωβριάνδου, Βερανζέρου, Φαβιέρου, Β. Ουγκώ, Μαιζώνος, Πουκεβίλ, Μολιέρου, Σονιέρου, Μάγερ.
The dark ages
Αθήνα αρχές 21ου αιώνα: Από τη δημιουργία του μικρού βουλεβάρτου που σχεδίασαν το 1833 οι Κλεάνθης και Σούμπερτ μέχρι τις αρχές του 21ου αι. έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι της πόλης. Έχει μεσολαβήσει το κύμα των προσφύγων από τη Σμύρνη που έσπειρε στην Αθήνα παραγκουπόλεις, οι οποίες έγιναν στη συνέχεια οι μεγαλύτεροι δήμοι της Αθήνας- βλ. Περιστέρι, Νέα Φιλαδέλφεια, Νέα Σμύρνη- έχει επέλθει η καταστροφή της Αθήνας κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά κι η ξέφρενη ανοικοδόμηση που φέρνει η Χούντα. Μια ανοικοδόμηση που δε σταμάτησε ποτέ. Ακόμα και στις αρχές του 21ου αιώνα η πόλη συνεχίζει διαρκώς να διευρύνει τα σύνορά της προσθέτοντας νέα προάστια στο χάρτη. Βέβαια το κέντρο παραμένει πάντα η magna mater όλων των δραστηριοτήτων: καλλιτεχνικών, κοινωνικών, εμπορικών. Ειδικά το 2004 το κέντρο της πόλης κατακτά την ψηλότερη κορυφή του. Εν όψει Ολυμπιακών Αγώνων η Αθήνα κάνοντάς μας υπερήφανους. Έρχονται στη μόδα τα loft, οι κάτοικοι που τα χρυσοπληρώνουν είναι ακόμα πιο χαρούμενοι, ενώ μια νέα γειτονιά προστίθεται στο κέντρο, το «Μικρό Μπλοκ της Ανατολής» που δημιουργούν οι δρόμοι των μπαχαριών και της πολυπολιτισμικότητας (βλ. τις οδούς Αθηνάς, Σωκράτους, Σοφοκλέους, Ευριπίδου και Πλατεία Θεάτρου). Πέντε χρόνια αργότερα οι κάτοικοι του κέντρου αντιλαμβάνονται ότι η εικόνα ήταν επιφανειακή. Μια προχειροφτιαγμένη ταπετσαρία που ξεφλούδισε στην πρώτη κακοκαιρία- λέγε με οικονομική κρίση. Από το 2009 και μετά η Αθήνα αλλάζει πρόσωπο και μοιάζει με κακόφημες πόλεις τύπου Μπογκοτά. Η εικόνα του ζόφου περιλαμβάνει σύριγγες και ζωντανούς νεκρούς που ξεψυχούν αγκαλιασμένοι με τις προτομές στα Προπύλαια, σπασμένα αυτοκίνητα στου Ψυρρή (για όσους δεν πληρώνουν για την..προστασία των οχημάτων τους) αλλά και κατοίκους που φοβούνται να ξεμυτίσουν από την πόρτα και δικαιολογημένα φεύγουν τρέχοντας προς τα προάστια. Η εικόνα της εγκατάλειψης και του μετα-πυρηνικού τοπίου εναλλάσσεται με αυτή της εμπόλεμης ζώνης, καταστάσεις που περιλαμβάνουν φθορές σε κλασικά κτήρια – στολίδια της πόλης. Τα καταστήματα κλείνουν το ένα πίσω από το άλλο, το παραεμπόριο ανθεί, ο κακός φωτισμός, τα εγκαταλελειμμένα κτήρια κι η περιβαλλοντική υποβάθμιση είναι πια καθεστώς.
Όσο για το «Μικρό Παρίσι των Αθηνών» η μοίρα το έχει κάνει χειρότερο κι από το «Μικρό Μπλοκ της Ανατολής». Το 2009 ο χάρτης της εγκληματικότητας του Κέντρου, όπως το σχεδίασε η ΚΙΠΟΚΑ, η Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών για την Αθήνα, έδειχνε: παραεμπόριο στις πλατείες Βικτωρίας, Αττικής, Ομόνοιας και Θεάτρου. Trafficking σε όλο το Μεταξουργείο, στην Πατησίων, τη Γ’ Σεπτεμβρίου και στις οδούς Σωκράτους, Αρμοδίου, Κλεισθένους, Ευριπίδου. Κλοπές στην πλατεία Καραϊσκάκη, στις οδούς Καρόλου, Μάρνης, στην Ομόνοια, τη Μενάνδρου, τη Γερανίου, την Αγίου Κωνσταντίνου, τη Ζήνωνος. Ναρκωτικά σε όλο το κέντρο. Για 2 χειμώνες μαζεμένους- η πόλη μουδιάζει.. Οι κάτοικοι κλείνονται στο καβούκι τους. Οι δρόμοι αδειάζουν.
Η ανάδυση από τη στάχτη
Αθήνα 2013: Οι Αθηναίοι διαπιστώνουν μέρα με τη μέρα ότι «κάτι κινείται», κάτι αλλάζει. Συνειδητοποιούν ότι ενόσω η πόλη βυθιζόταν στο λήθαργο, μικρά φιλιά ζωής την κρατούσαν ζωντανή- έστω και σε κώμα. Ότι μικροί πυρήνες οξυγόνου και πολιτισμού ξεφύτρωσαν μετά τα πρώτα χαστούκια. Τις περισσότερες φορές τις κινήσεις αυτές υπογράφουν ιδιώτες κι ομάδες πόλης.
- Στις 7/3/2009 κάτοικοι του κέντρου μετέτρεψαν σε πάρκο το πάρκινγκ επί των οδών Ναυαρίνου, Χαριλάου Τρικούπη και Ζωοδόχου Πηγής. Στο νέο ανοιχτό, δημόσιο χώρο για τους Αθηναίους ξεφύτρωσαν παγκάκια, παρτέρια, παιδική χαρά μέχρι και βιολογικές καλλιέργειες φυτών.
- Στις 23/10/2009 πραγματοποιούνται τα εγκαίνια του αναγεννημένου Εθνικού Θεάτρου (με την υπογραφή του «Αρχιτεκτονικού Γραφείου 75») στο κτήριο Τσίλερ. Με νέο λαμπερό πρόσωπο το Εθνικό Θέατρο παράγει πολιτισμό και υπερασπίζεται σε μια «σκληροπυρηνική» συνοικία του νέου γκέτου το δικαίωμά μας να κυκλοφορούμε ελεύθερα στην πόλη. Ο κόσμος, αν και φοβισμένος, πλημμυρίζει τις παραστάσεις του Χουβαρδά. Οι άνθρωποι αρχίζουν ξανά να επισκέπτονται ένα απαγορευμένο σημείο της πόλης.
- Το Δεκέμβριο του 2010 εγκαινιάζεται το υπέροχο, sci-fi κτηριο της Στέγης Γραμμάτων & Τεχνών (σε σχεδιασμό του αρχιτεκτονικού γραφείου Architecture Studio) στη Λεωφόρο Συγγρού. Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς η «Εθνική Λυρική Σκηνή» εν μέσω πολλών εσωτερικών προβλημάτων αποφασίζει κι αυτή να πάρει τους δρόμους της πόλης, μπαίνει σε ένα κόκκινο λεωφορείο και γυρίζει την Αθήνα με την ορχήστρα της να ερμηνεύει το «Εμβατήριο του θριάμβου» από την όπερα Άιντα. Οι Αθηναίοι την ακολουθούν κι έκτοτε η βόλτα της Λυρικής Σκηνής στους δρόμους γίνεται μια από τις πιο αγαπημένες συνήθειες των Αθηναίων. Μάλιστα, την τελευταία φορά που το έκανε πριν από ένα μήνα διοργανώνοντας συναυλίες αφιερωμένες στη μνήμη της Μαρίας Κάλλας υπό μορφή οδοιπορικού στην πόλη, η συμμετοχή του κόσμου ήταν πρωτοφανής. Αν συνεχίσουμε αυτά τα μικρά flash-back μνήμης θα βρούμε κι άλλα που συνέβαλαν στη νέα εξανθρωπισμένη εικόνα της Αθήνας.
- Το καλοκαίρι του 2010 παραδόθηκε το αναβαθμισμένο Πάρκο Ριζάρη –10.000 τ.μ- (σε συνεργασία του Δήμου Αθηναίων με το Ίδρυμα Πατέρα) ανάμεσα στη Βασ. Σοφίας και τη Βασ. Κωνσταντίνου.
- Το Σεπτέμβριο του 2010 έκαναν την εμφάνισή τους οι «Atenistas» περνώντας γρήγορα από τα λόγια στις πράξεις. Η ομάδα των αρχιτεκτόνων παράγει σχέδια δημιουργίας κοινόχρηστων χώρων κι ανάδειξης κτηρίων, άλλη ομάδα επικοινωνεί με φορείς για την επίλυση χρόνιων προβλημάτων, οργανώνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις με σκοπό τη δημιουργία θετικών γεγονότων στη μνήμη των κατοίκων αλλά κι επεμβάσεις σε προβληματικά σημεία.
- Με τη βοήθεια και της τρίτης Μπιενάλε της Αθήνας με τίτλο «Μονόδρομος» οι κάτοικοι κατέκτησαν ξανά τον Οκτώβριο του 2011 την κακόφημη κι εγκληματική Πλατεία Θεάτρου. Σε ένα νευραλγικό- πλην εγκαταλειμμένο- κτήριο της πόλης, με μεγάλο φορτίο μνήμης, τη Διπλάρειο Σχολή, οι διοργανωτές έφεραν τους Αθηναίους αντιμέτωπους με την πολύπαθη πόλη βάζοντάς τους να την κοιτάξουν βαθιά μέσα στα μάτια.
- Σταδιακά εμφανίστηκαν κι οι ανταλλακτικές κινητές βιβλιοθήκες, τα ανταλλακτικά- χαριστικά παζάρια, το Meet Market- το υπαίθριο ανοιχτό παζάρι που βρήκε τη θέση του στην Τεχνόπολις, το υπαίθριο φεστιβάλ θερινού κινηματογράφου -σε συνεργασία του Δήμου Αθηναίων με το φεστιβάλ «Νύχτες Πρεμιέρας»- και το 2012 ήρθε κι η ανανέωση του υπέροχου, πλην άγνωστου στο ευρύ κοινό, αρχαιολογικού πάρκου της Ακαδημίας Πλάτωνος (στις αρχές του 2013 φιλοξένησε κι έκθεση με ψηφιακά έργα σε συνεργασία με τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών). Όταν οι κάτοικοι συνειδητοποίησαν πόσες χειροπιαστές αφορμές είχαν πια, η ανάγκη για εξωστρέφεια νίκησε το φόβο και την απελπισία απέναντι στο παρηκμασμένο τοπίο.
- Τουρίστες και ντόπιοι ξεναγούνται από τις ομάδες Alternative Tours of Athens, Athens Insiders αλλά κι από τις ομάδες «Πόλις» των Atenistas και «Κάθε Σάββατο στην Αθήνα» (η ομάδα ιδρύθηκε το 2012). Στις 28/9 την εμφάνισή της έκανε και η Τέταρτη Μπιενάλε της Αθήνας υπό τον τίτλο «Agora» σε ένα άκρως συμβολικό για την εποχή μας κτήριο, το Παλιό Χρηματιστήριο στην οδό Σοφοκλέους.
- Λίγες ημέρες αργότερα, στις 16/10 κατέφτασε και η διοργάνωση «Το Μικρό Παρίσι των Αθηνών» για να ισχυροποιήσει με τον καλύτερο τρόπο την τάση της… επιστροφής στην πόλη. Το «Αθηναϊκό Καλλιτεχνικό Δίκτυο»- νεοσύστατο κι άκρως δυναμικό- πραγματοποίησε το φιλόδοξο εγχείρημα να ξαναδώσει ζωή σε περιοχές, όπως το Μεταξουργείο και τη Βικτώρια. Με κεντρικό θέμα τον Αλμπέρ Καμύ και τα 100 χρόνια από τη γέννησή του, η ομάδα έβαλε στο μικροσκόπιο «τη σχέση της πόλης μας με τον πολιτισμό», όπως το έθεσε ο καλλιτεχνικός διευθυντής της ομάδας, Μάριος Στρόφαλης. Ο στόχος τους να μετατρέψουν έστω και για λίγες μέρες την κακόφημη Μαίζωνος σε Μονμάρτη έγινε πραγματικότητα μέσα από μια σειρά θεαμάτων δρόμου, συναυλιών, ακροβατικών κι άλλων εκδηλώσεων σε σημεία του κάποτε λαμπρού «Μικρού Παρισιού των Αθηνών» (όπως το Θέατρο Άλμα, το Εθνικό Ωδείο, τα στούντιο της οδού Φίνος Φιλμς στην οδό Χίου 53 κ.ά.). Είχαν προηγηθεί κι άλλες εξωστρεφείς, αθηνοκεντρικές κινήσεις του Δικτύου, όπως το πρώτο Athens Garden Festival στον Εθνικό Κήπο (τον περασμένο Ιούνιο) αλλά και η διοργάνωση «Η Πατησίων μας» που συνεχίζεται και σήμερα.
Τελευταία αισιόδοξη ενέργεια, η απόφαση της «Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών» να γεμίσει την Αθήνα με στίχους του Καβάφη. Στίχοι του Αλεξανδρινού ποιητή…στρογγυλοκάθισαν σε λεωφορεία τρένα, μετρό και τραμ (με αφορμή το έτος Κάβαφη 2013) προσκαλώντας μας σε έναν ανοιχτό διάλογο με τις ιδέες του ποιητή αλλά και τις δικές μας.
Τι είπαν για την αναζωογόνηση του κέντρου άνθρωποι σε σημαντικές θέσεις στη Νatura nrg
Poka– Yio-μέλος της ομάδας των ιδρυτών του θεσμού «Μπιενάλε της Αθήνας» και καλλιτεχνικός διευθυντής της τελευταίας Μπιενάλε με τίτλο Agora:
«Αυτό που παρατηρούμε έχει να κάνει με την ανθρωπογεωγραφία της πόλης. Η Αθήνα έξυσε από πάνω της το αρχοντοχωριάτικο λούστρο της. Οι μετανάστες κι οι νέοι έφτιαξαν μια νέα υγιή αστική κουλτούρα μέσα σε λιγότερο από δέκα χρόνια. Αν δεν ήταν η κρίση, ίσως αυτό το θαύμα της μεταμόρφωσης να είχε αργήσει πολλές δεκαετίες. Έφυγαν μεμιάς οι φουσκωτοί, τα μπουζούκια, οι καφετέριες των εκατομμυρίων κι άνοιξαν δεκάδες μικρά, ανθρώπινα στέκια, κολεκτίβες, συνεργατικά καφενεία δημιουργώντας ένα κοινωνικό πείραμα που ίσως είναι η ελπίδα για το μέλλον μας και το μέλλον της Αθήνας. Πολλοί αναφέρονται στην Αθήνα σαν το νέο Βερολίνο. Η Αθήνα είναι μια μητρόπολη ακριβώς λόγω του πολυπολιτισμικού χαρακτήρα της. Σχετικά με το κτήριο της Εθνικής Τράπεζας στη Σοφοκλέους που είναι ο κυρίως χώρος της φετινής 4ης Μπιενάλε της Αθήνας είναι προφανές πως η συμβολική δύναμη αυτού του κτηρίου είναι τεράστια. Πέρα όμως από το επιμελητικό θέμα, την αλληγορία δηλαδή του χώρου, του πρώην Χρηματιστήριου, ως σώμα της σύγχρονης Ελλάδας που ψυχορραγεί αλλά κι ως δημόσιας Αγοράς υπάρχει κι η απροσδιόριστη ενέργεια που έχει συσσωρευτεί στο χώρο. Μπορεί και να οφείλεται στο ότι αυτός ο χώρος βαπτίστηκε στα όνειρα και στις κατάρες πολλών ανθρώπων ή απλώς στην οχλοβοή και την αδρεναλίνη που μοιάζουν να έχουν ποτίσει τους τοίχους του κτηρίου. Με το που άνοιξε η Μπιενάλε εκατοντάδες κόσμου άρχισαν να συρρέουν μαγνητισμένοι από το μείγμα δέους και περιέργειας που γεννάει αυτός ο χώρος. Όπως οι παλιοί ναοί χτίζονταν πάνω στα ερείπια άλλων ναών, έτσι η πρότερη μαζεμένη ανθρώπινη ενέργεια του χώρου μοιάζει να έχει δώσει ζωή στο εγχείρημά μας. Μια Αγορά για φαντάσματα και ζωντανούς.»
Πέμη Ζούνη, ηθοποιός, σκηνοθέτης, καθηγήτρια κλασικού χορού, πρώην Δημοτική Σύμβουλος στο Δ. Αθηναίων (από το 2002 -2010)
«Όλες αυτές οι πρωτοβουλίες είναι ίσως το μοναδικό ωραίο και ακριβό πράγμα που προέκυψε μέσα στον ορυμαγδό της κρίσης. Εστιάσαμε, δειλά στην αρχή – και ίσως χωρίς να είμαστε σίγουροι για το αποτέλεσμα – αλλά πιο πεισματικά μετά, στην πόλη μας. Στη συνοικία μας. Στον άμεσο περίγυρό μας. Ο κόσμος πήρε την απόφαση να παρέμβει, να βελτιώσει ό, τι περνούσε απ ΄το χέρι του. Και αποδείχτηκε ότι μπορεί πολλά. Το κυριότερο όμως: αυτές οι δράσεις είναι η πιο δημιουργική διαμαρτυρία-καταγγελία για το έλλειμμα της πολιτικής (και των πολιτικών) τόσα χρόνια. Συμμετέχοντας στο “Μικρό Παρίσι” πήρα μια σταγόνα από τη χαρά του Μάριου Στρόφαλη και όλων των εθελοντών. Από τη μαγεία του να υλοποιείς ένα όνειρο και να το προσφέρεις στους πολίτες. Έζησα λίγο ξανά τη στιγμή που μπόρεσα να ξαναφέρω την Πανευρωπαϊκή Ημέρα Μουσικής στην Αθήνα (κάθε 21η Ιουνίου) τότε που πρωτομπήκα στο Δημοτικό Συμβούλιο. Η μεγαλύτερη ανταμοιβή είναι η χαρά των πολιτών. Από την πολιτική εμπειρία μου έχω διαπιστώσει ότι είναι πολλές οι προτάσεις και οι ιδέες που προκύπτουν στα επίσημα θεσμικά κέντρα. Πάντα όμως σκοντάφτουν – όχι στο χρήμα, όπως πιστεύετε ίσως, αυτό δεν είναι το πρώτο – σε νοοτροπίες αντίθετες. Ο εθελοντισμός θεωρείται συνήθως ύποπτος όταν αφορά επίσημους φορείς. Είναι μεγάλη κουβέντα αυτή. Και πολύ ενδιαφέρουσα.»
Βασίλης Καρύδης, καθηγητής εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και Βοηθός Συνηγόρου του Πολίτη
« Πραγματικά, τον τελευταίο χρόνο φαίνεται να έχει ομαλοποιηθεί η εικόνα της πόλης. Σε πολλές περιπτώσεις υπεύθυνοι είναι οι ίδιοι οι πολίτες οι οποίοι αλλάζουν θετικά την εικόνα της Αθήνας μέσα από τις παρεμβάσεις τους. Υπάρχει επίσης πιο συστηματική αστυνόμευση. Τα προηγούμενα χρόνια η εγκληματοφοβία ήταν ένα κρίσιμο ζήτημα. Θα έπρεπε βέβαια να τονίσουμε ότι το παραπάνω πρόβλημα δεν έχει εξαλειφθεί ενώ και το ζήτημα της αστυνόμευσης είναι ευαίσθητο, γιατί η παρουσία της αστυνομίας μπορεί να προκαλεί να προκαλεί το αντίθετο αποτέλεσμα- ανασφάλεια- αν γίνεται με λάθος τρόπο. Το κρίσιμο ζήτημα εδώ είναι η αναλογικότητα στην αστυνόμευση. Αυτή πάντως η επιστροφή στο κέντρο όπως το θέτετε είναι κυρίως η δική μας, η υποκειμενική αίσθηση για την πόλη η οποία προκάλεσε και μια ανάλογη θετική συμπεριφορά. Μπορεί στατικά και πραγματικά οι κίνδυνοι να είναι ίδιοι με πριν, αυτό όμως που άλλαξε είναι η δική μας στάση απέναντι στην Αθήνα. Επικράτησε δηλαδή η αντίληψη ότι δεν πρέπει να αλλάξουμε την καθημερινότητά μας εξ’ αιτίας των προβλημάτων που θέριεψαν. Πρόκειται για μια πολύ υγιή αντίδραση, για μια κατάκτηση στη συλλογική ψυχολογία των Αθηναίων. Επίσης, φαίνεται ότι και ο Δήμος αντιμετώπισε με πιο συστηματικό τρόπο το θέμα στηρίζοντας τους κατοίκους και τις πρωτοβουλίες τους. Μετά το σοκ παραλυσίας που υπέστη τον πρώτο καιρό που η Αθήνα βούλιαξε στο χάος ο δήμος ανέκτησε δυνάμεις κι επανασχεδίασε με καλύτερο τρόπο την αντίδρασή του απέναντι στον όγκο των προβλημάτων.»
